Inleiding

De samenwerking tussen de West-Europese landen (later de EU) en de Verenigde Staten van Amerika (de VS) wordt wel de Trans-Atlantische relatie genoemd. Deze, op gedeelde opvattingen en belangen gestoelde relatie, ontstond  na de Tweede Wereldoorlog, onder leiding van de VS. Die leidende rol  manifesteerde zich op militair, economisch en moreel terrein. De VS fungeerde als boegbeeld voor de normen en waarden die de westerse cultuur vormden, met als karakteristieke kenmerken:
–  de democratie,

–  de rechtsstaat, met grondrechten als: het gelijkheidsbeginsel, een verbod van discriminatie, de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van meningsuiting,

–  de erkenning van het internationale recht,

–  de erkenning van de rechten van de mens en

–  een kapitalistisch economisch stelsel.

In de afgelopen decennia is het politieke klimaat in de VS echter grondig gewijzigd, met als gevolg dat dit land in toenemende mate afstand neemt van de westerse cultuur, zoals geduid in de hierboven genoemde kernpunten. Deze ontwikkeling culmineerde in een nieuw credo voor het buitenlands beleid: 'America First'. Dit impliceert dat Amerika het beleid, gericht op internationale samenwerking, vaarwel zegt en vervangt door een solitair optreden, gericht op het eigen belang. Hiermee beëindigt de VS feitelijk de Trans-Atlantische samenwerking, of Europa dat nu leuk vindt of niet. (Zie noot 1) In het navolgende zet ik uiteen op welke punten de VS de westerse normen en waarden vaarwel heeft gezegd, terwijl ik in de conclusie mijn opvatting geef over de politieke consequenties hiervan voor Nederland.

De teloorgang van Amerika's normen en waarden

Deze teloorgang manifesteert zich o.m. met betrekking tot: I) de democratische rechtsstaat, II) het door de VS 'uitgevoerde' economische stelsel, III) het internationale militaire optreden en
IV) de betoonde moraliteit (Zie noot 2).

I) De democratische rechtsstaat

De VS verklaarde zich in 1776 onafhankelijk van Groot Brittannië en voerde in 1789 zijn grondwet (de Constitutie) in. Hiermee was de VS het eerste land in de wereld dat koos voor een democratisch rechtsstatelijk stelsel, hetwelk rustte op de volgende drie, strikt gescheiden, pijlers (de trias politica):

1. De wetgevende macht
2. De uitvoerende macht
3. De rechterlijke macht

Ad 1) De wetgevende macht in de VS wordt gevormd door het Congres.

Dit bestaat uit het Huis van Afgevaardigden (435 leden) en de Senaat (100 leden), vergelijkbaar met de Tweede en Eerste Kamer in ons land. Deze wetgevende macht in de VS is corrupt. Dit werd ik voor het eerst gewaar bij het lezen van een boek  (Zie noot 3) waarin de schrijvers zich afvroegen hoe het kon dat het Amerikaanse beleid  in het Midden-Oosten zó pro Israël was, dat het zich tegen de eigen belangen richtte. Uit hun onderzoek bleek dat joodse lobby-groepen in de VS  Amerikaanse senatoren hiertoe aanzetten, in ruil voor financiële steun. Deze corruptie kreeg een institutioneel karakter in de Amerikaanse politiek nadat deze feitelijk werd gelegitimeerd met de uitspraak van de Supreme Court van 21-01-2010 getiteld 'Citizens United vs Federal ElectionCommission' (Zie noot 4).Het verstrekken van donaties door het bedrijfsleven aan politici zou, volgens de Supreme Court, onder de vrijheid van meningsuiting vallen, zoals bedoeld in het First Amendment van de Constitutie. Deze uitspraak heeft een wassende geldstroom op gang gebracht van het bedrijfsleven richting de politiek, met een vernietigende uitwerking op het democratisch proces en op het leefklimaat in de VS (Zie noot 5). Hiermee werd namelijk de weg geëffend voor 'wetgeving op bestelling'. Een deel van deze wetgeving betreft de deregulering van milieubeschermende maatregelen. Dit leidt tot lagere kosten voor het bedrijfsleven, maar gaat ten koste van de gezondheid en zelfs van het leven van burgers (Zie noot 6). In lijn met Trump's beleid heeft de Environmental Protection Agency (EPA) inmiddels meer dan 100 van zulke wetten teruggedraaid (Zie de noten 7 en 8).  Illustratief is een artikel over de opheffing van het verbod op het gebruik van een bepaalde pesticide (chlorpyrifos)  in de landbouw. (Zie noot 9)

Volgens dit artikel verbiedt de EPA de publicatie van een federaal rapport, waarin staat dat de betreffende pesticide een bedreiging vormt voor ruim 1000 (ten dele met uitsterven bedreigde) diersoorten. Ook wordt erop gewezen dat de producent van deze pesticide gelobbyd heeft voor deze  deregulering en tevens $ 1 miljoen heeft bijgedragen aan Trump's inauguratie comité. (Zie noot 10) De invloed van 'het grote geld' op  het Amerikaanse beleid blijkt ook uit de jongste belastinghervormingen onder Trump. Deze leiden namelijk tot een enorme, éénzijdige, bevoordeling van de rijken. Een senator zei hierover: Dit waren we wel verschuldigd aan onze donoren.

Dat het met deze donaties niet om klein bier gaat blijkt uit de geschatte bijdragen aan de verkiezingen van het Congres en van de President in 2016, namelijk $ 6,5 miljard (Zie noot11).  Deze (gelegitimeerde) corruptie is overigens niet het prerogatief van de Republikeinse Partij, want het bedrijfsleven zet in op beide partijen, zodat het te allen tijde zijn invloed kan realiseren (Zie noot 12). Alleen de fossiele industrie zet bijna al zijn kaarten op de Republikeinse Partij  (Zie noot 13) Daarom wordt deze partij wel de politieke arm van deze industrie genoemd.

Maar er zijn meer aanwijzingen dat de democratie in de VS ondergeschikt is aan het eigen belang van politici. Ik geef er twee.

I) De impeachment van Trump. Het Huis van Afgevaardigden besloot op 18 december 2019 tot de impeachment van Trump. Juridisch gesproken is het bewijs voor Trump's 'impeachable' gedrag, volgens experts, onbetwistbaar. Toch lukte dit alleen omdat de Democratische Partij in dit huis over de meerderheid beschikte. De Senaat bekrachtigt deze impeachment niet.

De Republikeinen hebben in de Senaat namelijk een meerderheid en kopstukken onder de Republikeinse senatoren verklaarden dat zij niet van plan waren om hun standpunt te laten afhangen van hun onafhankelijk oordeel. Hieruit blijkt hun minachting voor de Constitutie, alsook voor de eed die zij hebben afgelegd om tot een onpartijdig oordeel te komen. Voor deze senatoren gaat hun eigen belang en dat van de Republikeinse Partij boven het belang van de democratische rechtsstaat en van de Amerikaanse burger. Mitch McConnel, de meerderheidsleider van de Republikeinen in de Senaat, meldde dat hij de behandeling van de impeachment in de Senaat afstemde met het Witte Huis( Zie noot 14) .Ook dit is in strijd met de beginselen van de rechtsstaat, zoals neergelegd in de Constitutie.

31 januari 2020 is een memorabele dag in de geschiedenis van de VS. Op die dag besloot de Senaat om geen getuigen te horen in het onderzoek tegen Trump. Waarheidsvinding was niet het doel van de Republikeinen. Een volgende fase in de ontmanteling van de Amerikaanse rechtsstaat werd hiermee bekrachtigd.

II) In hun boek 'How Democracies Die' (2018) beschrijven Steven Levitsky en Daniel Ziblatt hoe je kunt herkennen dat een democratie in zijn voortbestaan wordt bedreigd. Met zijn aanvallen op de vrije pers, op de rechtelijke macht, op de instituties van de rechtsstaat en op zijn politieke opponenten is Trump volgens hen een schoolvoorbeeld van een regeringsleider die er op uit is om, ten koste van de democratie, de balans te verschuiven richting een autocratie.

Op systematische wijze ondermijnt Trump dus de democratische rechtsstaat, samen en in vereniging met de Republikeinse Partij.

Ad 2) In de VS ís de president de uitvoerende macht (het Witte Huis). Tevens is hij staatshoofd en opperbevelhebber van het militaire apparaat. Hij verwerft dit ambt via verkiezingen.

De verkiezing van de president in de VS geschiedt niet door de bevolking. De kiezer brengt wel zijn stem uit op één van de twee presidentskandidaten, maar feitelijk komt die stem terecht bij een z.g. elector. Dat is een lid van het Electoral College, dat bestaat uit 538 leden. Dit college kiest vervolgens de president. De electors zijn doorgaans niet gebonden aan de keus van hun kiezers (Zie noot 15. 

Zo kon het gebeuren dat in 2016 bijna 3 miljoen kiezers meer op Hillary Clinton hadden gestemd dan op Donald Trump (zij won dus de popular vote), terwijl die laatste desondanks tot president gekozen werd. Klinkt niet bijster democratisch.

Een ander ondemocratisch trekje bij de presidentsverkiezingen in de VS is gerrymandering.

De VS heeft 435 kiesdistricten, elk met één vertegenwoordiger in het Huis van Afgevaardigden. Per staat worden de grenzen van die districten, eens in de 10 jaar, vastgesteld door de aan de macht zijnde partij. Deze trekt de grenzen zo, dat die partij het maximale aantal kiesdistricten in die staat wint. Deze methode is ondemocratisch, want hierdoor wordt de partij die niet aan de macht is aanzienlijk benadeeld.

Daarnaast tracht met name de Republikeinse Partij de opkomst van arme, doorgaans gekleurde (veelal democratisch stemmende)  kiezers zoveel mogelijk te beperken, door minder en moeilijk bereikbare stemhokjes te plaatsen in bepaalde wijken, door identificatie-eisen te stellen die lastiger te vervullen zijn voor armere mensen, enz. Ook de z.g. 'voter suppression' (door kiezers van de kiezerslijst te verwijderen, bij voorbeeld omdat er enige onduidelijkheid zou bestaan over hun exacte adres) is een serieus probleem in de VS.

Ad 3) De rechterlijke macht bestaat in de VS uit de Supreme Court, 13 U.S. Courts of Appeal en 94 U.S. District Courts. Naast dit federale systeem hebben alle vijftig staten elk hun eigen, lokale, rechtssysteem. In dit systeem worden rechters benoemd op basis van verkiezingen. Sinds de uitspraak 'Citizens United vs Federal Election Commission' behoren de verkiezingen van lokale rechters dus ook tot het speelveld van 'het grote geld'.

Bij vacatures op federaal niveau gaat de president van de VS over de selectie van de rechters. De door hem genomineerde kandidaat-rechters worden ter goedkeuring voorgedragen aan de Senaat. De selectie van federale rechters in de VS is verregaand gepolitiseerd. Om onder Trump in aanmerking te kunnen komen voor een benoeming als federale rechter moet de kandidaat niet alleen zeer conservatief, maar ook, zo meldde Trump, voorstander zijn van diens dereguleringsbeleid.

Trump spreekt over Trumprechters en Obamarechters. In zijn visie oordelen rechters volgens partijpolitieke lijnen. Een populistische droom, een rechtsstatelijke nachtmerrie.

II)  Het door de VS 'uitgevoerde' economische stelsel

Het is inmiddels ruim veertig jaar geleden dat van het kapitalistische stelsel een nieuwe variant werd ingevoerd, te weten het Anglo-Amerikaanse neoliberalisme.

In haar boek 'De Shock Doctrine' (2007) beschrijft Naomi Klein hoe de VS dit neoliberalisme op een aantal plaatsen in de wereld heeft uitgerold. Na een staatsgreep in 1973, waarbij ook Henry Kissinger betrokken was  (Zie noot 16), werd Chili de proeftuin waarin dit Amerikaanse neoliberale project werd gelanceerd. Op dit moment is het uitgesproken onrustig in Chili, omdat de bevolking in opstand komt tegen de maatschappelijke gevolgen van dit economische systeem. Net als in Chili heeft het neoliberalisme ook elders in de wereld geleid tot een groeiende inkomenskloof tussen enerzijds een klein groepje snel rijker wordende rijken en anderzijds de rest van de maatschappij, die zijn inkomen al decennia niet of nauwelijks heeft zien stijgen. (Zie noot 17). De maatschappelijke onvrede, die hiervan het gevolg is, vormt in de westerse wereld een belangrijke voedingsbodem voor het hedendaagse populisme en heeft Trump aan de macht gebracht.

Dit neoliberale beleid kent een krachtige pleitbezorger in het Amerikaanse Ministerie van Financiën. Dit ministerie heeft grote invloed op het beleid van de Wereldbank en het Internationale Monetaire Fonds (IMF). Dit beleid (de 'Washington Consensus') is verwoord in een aantal punten met een neoliberale inslag. Op basis van dit beleid verstrekken de Wereldbank en het IMF financiële hulp aan behoeftige landen, maar onder condities die wel aantrekkelijk zijn voor de westerse banken en multinationals, maar dikwijls fnuikend voor de opbouw van een duurzame economie in het 'geholpen' land. Inmiddels lijkt bij het IMF het besef door te dringen dat dit beleid aanpassing behoeft.

Protectionisme kenmerkt het huidige economische beleid van de VS: 'America First'.

Paul Krugman citeert in dit verband Trump in de New York Times van 5-12-2019: “I am a Tariff Man” en geeft als commentaar: 'Uncharacteristically, he was telling the truth.' Hij vervolgt: 'But why? After all, the results of his trade war have been consistently bad, both economically and politically.' Zijn antwoord is: 'Tariffs let him exercise unconstrained power, rewarding his friends and punishing his enemies.' 

Rest nog de observatie dat het neoliberalisme meer op heeft met fossiele brandstoffen dan met klimaatbescherming. Dat verklaart waarom Trump de VS heeft teruggetrokken uit het Klimaatakkoord van Parijs. Hiermee keert de VS, een mega-consument van energie, de wereld bij de klimaatbescherming de rug toe.

III) Het internationale militaire optreden

De VS vervult ook op militair terrein een leidende rol in de wereld. Er worden hiervoor dan ook de nodige middelen vrijgemaakt. Van de $ 1.822 miljard die in 2018 in de wereld werd besteed aan defensiebudgetten nam de VS $ 649 miljard (36%) voor zijn rekening. Voor 2020 is $ 719 miljard voorzien, oplopend tot $ 747 miljard in 2024 (Zie noot 18).

Het defensiebudget van de VS voor 2018 was groter  dan het totaal van de budgetten van de nummers 2 t/m 8 op de lijst van landen met de hoogste defensiebudgetten in de wereld. Wanneer een land zoveel spendeert aan zijn defensie, dan reikt diens ambitie verder dan het poetsen van het materieel.

Dit wordt weerspiegelt in het aantal oorlogen dat de VS na Wereldoorlog II heeft gevoerd.

Ik belicht er hiervan enkele, die in het teken staan van de 'Global War on Terror'.

Met de val van 'de Muur' in 1989 en van het communisme ontstond er voor de VS een nieuwe situatie. Er was geen vijand meer. Er gingen dan ook stemmen op om minder geld te besteden aan de defensie. Dit druiste echter in tegen de opvattingen van de aan de macht zijnde neoconservatieven, die juist voorstander waren van een versterkte dominante (militaire) rol van de VS in de wereld. Voor hen kwamen de aanvallen van 9/11 2001 dan ook als geroepen. Al eerder hadden zij in een beleidsdocument aangegeven dat zij voor een voortvarende invoering van hun plannen eigenlijk een actie als Pearl Harbor nodig hadden, om zodoende de politiek rijp te maken voor hun, op de militaire hegemonie van de VS gebaseerde, beleid (Zie noot 19). 9/11 werd hun Pearl Harbor. Onmiddellijk werd dan ook de 'Global War on Terror' afgekondigd en binnen één maand viel de VS Afghanistan binnen, ter bestrijding van de Taliban en Al Qaida. Deze Afghaanse oorlog duurt inmiddels ruim 18 jaar. In december 2019 doken er via de Washington Post documenten op, de zogenaamde 'Afghan Papers'. Uit deze documenten bleek dat de opeenvolgende regeringen (Bush, Obama en Trump) en het leger het Amerikaanse volk hadden misleid over de resultaten van deze oorlog. Al jaren was intern bekend dat ze deze oorlog niet konden winnen, maar  de Amerikaanse burger werd, met onjuiste berichtgeving en vervalste statistieken, voorgehouden dat de oorlog succesvol verliep. De tussenbalans laat zien dat Afghanistan in puin ligt, dat de corruptie er epidemische vormen heeft aangenomen en dat er intussen maar één markt is die echt goed van de grond is gekomen en dat is de  handel in opium. De Taliban is inmiddels als een Phoenix uit zijn as herrezen en werd onlangs zelfs door Trump uitgenodigd voor vredesbesprekingen in Camp David. Dat ging niet door, maar illustreert wel het falen van het Amerikaanse beleid. (Zie noot 20)

Al in de jaren negentig hadden de neoconservatieven een oorlog met Irak (regime change) hoog op hun lijstje met prioriteiten staan (Zie noot 21). Omdat voor deze oorlog geen evidente aanleiding bestond werd in 2003 de hele wereld betrokken bij de (verzonnen) rechtvaardigingsgronden. Tijdens een vergadering bij de Verenigde Naties, die over de hele wereld op TV werd uitgezonden, toonden de Amerikaanse machthebbers videobeelden waaruit moest blijken dat Irak over massavernietigingswapens beschikte. Ook zou er bewijs bestaan voor een link tussen Al Qaida en Sadam Hoessein. Dit alles bleek onjuist. Pas vele jaren later werd meer duidelijk over de werkelijke motieven voor deze oorlog. Het bleek dat het de VS ging om de  immense olievoorraden waarover Irak beschikte. De exploitatie van deze velden had Irak vergund aan Frankrijk en Rusland (Zie noot 22), waarbij zij de VS nadrukkelijk uitsloten (Zie noot 23). Dit stond haaks op het streven van de Amerikaanse machthebbers om, met uitsluiting van andere grootmachten, controle te hebben over de olie van het Midden-Oosten. (Zie noot 24) In 2005 verklaarde de Iraakse minister van Financiën Abdel Mahdi terzake: “De hervormingen zijn erg veelbelovend voor Amerikaanse investeerders en Amerikaanse bedrijven, zeker voor oliebedrijven" en elders: “Alle nieuwe contracten voor de reconstructie van Irak gingen naar Amerikaanse bedrijven.” (Zie noot 25)
Voor Irak was deze oorlog een ramp. Het land werd in chaos gestort en de infrastructuur vernietigd. Het is vanuit deze chaos dat ISIS ontstond, met alle gevolgen van dien. Tot op de dag van vandaag is Irak één van de meest gewelddadige landen ter wereld. Weliswaar heeft de VS er een democratisch stelsel geïntroduceerd, maar de regering die dit heeft opgeleverd is dusdanig corrupt, dat de bevolking nog dagelijks de straat op gaat om hiertegen te protesteren. Ook in humanitair opzicht biedt de balans een triest beeld. In 2006 meldde het medische tijdschrift The Lancet een totaal van 655.000 doden, terwijl dat er volgens recentere berichten inmiddels ruim één miljoen zouden zijn.(Zie noot 26)

Ook op de Amerikaanse balans staan negatieve posten. Circa 4500 militairen zijn gesneuveld, terwijl de materiële kosten van deze oorlog aanzienlijk zijn. Joseph Stiglitz schatte dat de 'Irak oorlog' de Amerikaanse belastingbetaler uiteindelijk rond de $ 3.000 miljard zou kosten, mede omdat het Amerikaanse bedrijfsleven op ongekende schaal geprofiteerd heeft van deze oorlog. (Zie de noten 27 en 28)

De bijdrage van de VS aan de bestrijding van ISIS in Syrië eindigde abrupt. Half oktober 2019 kondigde Trump, na overleg met de Turkse premier Erdogan, de terugtrekking aan van  de Amerikaanse troepen uit Syrië. De Syrische en Iraakse Koerden hadden voor de Amerikanen de grondgevechten gevoerd met ISIS en zodoende veel mensen verloren.(Zie noot 29)  Door zijn besluit leverde Trump diezelfde Koerden uit aan Erdogan, die al had aangegeven deze Koerden niet in zijn grensgebied te dulden. Onmiddellijk na het aangekondigde vertrek vielen de Turken Noord-Syrië binnen, waarna de Koerden die in dit gebied woonachtig waren massaal op de vlucht sloegen. Zo werd een gewaardeerd partner van de VS een mes in de rug gestoken, toen dit Trump beter uitkwam. Wel besloot hij tot het detacheren van circa 1000 extra militairen, voor het veilig stellen van de Syrische olievelden voor eigen gebruik. Onnodig te zeggen dat dit laatste in strijd is met internationaal recht.

Tot slot de recente oorlogsdreiging van de VS versus Iran. Volgens de VS behoort dit land tot 'de As van het Kwaad'.

Trump besloot in 2018 om de VS, zonder reële argumenten, uit de atoomdeal met Iran van 2015 (de Joint Comprehensive Plan of Action) terug te trekken. Vermoedelijk omdat deze onder Obama wasafgesloten. Trump wil Iran tot een nieuwe deal dwingen met economische sancties, die met name de burgers zwaar treffen. (Zie noot 30) De  rechtvaardiging van deze sancties is mij onduidelijk, want Iran hield zich aan de afspraken. Vervolgens bedreigt Trump zijn 'bondgenoten' bij de atoomdeal, c.q. hun bedrijfsleven, met sancties als zij zich niet houden aan de Amerikaanse maatregelen. Schoorvoetend participeren sinds kort zes Europese landen in een betalingssysteem (Instex) om laatstbedoelde sancties te vermijden.

In de eerste dagen van 2020 escaleerde de situatie rond Iran. Na een aanval van mogelijk door Iran gesteunde Iraakse milities kwam een Amerikaanse contractor in Irak om het leven. Amerika vergold dit met luchtaanvallen, waarbij 25 mensen omkwamen. Vermoedelijk omdat de gastheer niet onverdeeld gelukkig was met dit eigengereide  Amerikaanse optreden op zijn grondgebied liet de Iraakse veiligheidsdienst oogluikend de bezetting toe van het ambassadeterrein van de VS in Bagdad door milities. Dit gezichtsverlies voor de VS werd door Trump beantwoord met een drone-aanval waarbij hij, op Iraaks grondgebied, de Iraanse generaal Qasam Suleimani buitenrechtelijk liet executeren. Het Iraakse parlement stemde vervolgens voor het vertrek van alle buitenlandse troepen uit hun land, waarop Trump Irak bedreigde met de zwaarste sancties ooit. Dit getuigde niet van veel respect voor de democratische besluitvorming. De reactie van Iran op deze drieste actie van de VS is tot nu toe beperkt gebleven tot een overwegend symbolische raketaanval op een Amerikaanse basis in Irak. Wellicht omdat Trump had gedreigd om, bij vergelding, o.m. culturele erfgoederen van Iran te vernietigen, hetgeen overigens een oorlogsmisdaad is.

Het vermoeden bestaat dat Trump voor deze executie koos om zich te profileren als sterke man. Bij een impeachment kan zoiets zijn vruchten afwerpen. Ook speculeerde hij er ongetwijfeld op dat dit krachtdadige optreden zijn achterban ervan zal overtuigen dat Trump 'hun man' is bij de dit jaar te houden presidentsverkiezing. Door de atoomdeal met Iran op losse schroeven te zetten heeft Trump het risico gecreëerd dat Iran zijn verrijkingsprogramma zou  intensiveren. Aldus geschiedde, zij het nog in beperkte mate. Vervolgens eist Trump van zijn voormalige bondgenoten: “Beschuldig Iran of krijg importheffingen”, aldus de Washington Post. Dit betreft een heffing van 25%  op de invoer van auto's uit Frankrijk, het VK en Duitsland. De afloop van dit conflict is ongewis.

Naast alle oorlogsinspanningen in het Midden-Oosten heeft de VS nu een vredesplan het licht doen zien, namelijk een voorstel tot oplossing van de zogenaamde 'Israëlisch-Palestijnse kwestie'. Het voorstel is asymmetrisch van aard, omdat het wel tegemoet komt aan veel van de Israëlische wensen, die in strijd zijn met het internationale recht, maar in veel mindere mate aan de wensen van het Palestijnse volk. Daarom lijkt dit plan van Jared  Kushner/Donald Trump een doodgeboren kind. De recente presentatie, door Trump en Netanyahu en in afwezigheid van een Palestijnse delegatie, is dan ook vermoedelijk bedoeld als een promotiestunt voor hun herverkiezing in 2020.

Robert Fisk, de bekende Midden-Oosten specialist van de Independent, schreef hierover op 30-01-2020: “When the two old political fraudsters emerged at the White House this week with the most deranged, farcical tragi-comedy in Middle East history, it was difficult to know whether to laugh or cry.”

IV) De betoonde moraliteit

Met zijn optreden in de 'war on terror' heeft de VS aan moreel gezag ingeboet.

'Guantanamo Bay' en 'redition flights' zijn inmiddels begrippen die staan voor rechtsverkrachting en immoraliteit. De president en de Minister van Buitenlandse Zaken (Pompeo) hebben zich bij herhaling voorstander verklaard van het martelen van verdachten, terwijl het hoofd van de CIA op dit terrein niet van smetten vrij is.

Tekenend is ook dat Trump recentelijk in drie gevallen de beslissing nam om personen, die door militaire rechtbanken voor oorlogsmisdrijven vervolgd, c.q. veroordeeld waren, te pardonneren. Hij stelde dat je zo niet kon omgaan met Amerikaanse oorlogshelden.

Over het negeren van het (internationale) recht door de VS schrijft Tim Veldhuis  (Zie noot 31): “Getuige het uitblijven van lidmaatschap van het Internationale Gerechtshof en vele internationale verdragen, weigeren de Verenigde Staten zich te onderwerpen aan de normen en waarden die zij wel van anderen eisen.” Deze dubbele moraal zie je ook op het terrein van de bestrijding van het witwassen van misdaadgeld. Alhoewel de VS een groot aantal landen in de wereld op dit terrein de maat neemt, wordt door Oliver Bullough gedetailleerd uit de doeken gedaan op welke wijze de VS inmiddels de grootste facilitator van het witwassen ter wereld is geworden. (Zie noot 32)

Samenvatting en conclusie
Amerika vertoont trekjes van een bananenrepubliek, met zijn oligarchische corruptie, zijn verlamde politieke stelsel en zijn naar autocratie neigende president. De glans van het Amerikaanse neoliberalisme is ook in Europa verbleekt, o.m. omdat dit stelsel een als onrechtvaardig beleefde  inkomensongelijkheid creëert, die leidt tot maatschappelijke onvrede. Amerika gebruikt zijn militaire hegemonie voor moreel vaak dubieuze oorlogen, die de 'bezochte' landen weinig anders brengen dan groot menselijk leed en een aanzienlijke economische en culturele schade. In moreel opzicht heeft Amerika aan gezag ingeboet door zich niet te houden aan internationaal recht, noch aan de bescherming van internationaal erkende mensenrechten. De heersende tijdgeest in de VS is vervat in het credo: 'America First'. Dit impliceert dat Amerika het belang van zijn buitenlandse relaties beoordeelt in het licht van zijn eigen belang. Hiermee heeft Amerika de Trans-Atlantische relatie feitelijk beëindigd, terwijl deze voor de EU toch al geen basis meer had door de teloorgang van Amerika's (westerse) normen en waarden.

Daarom is voor Nederland het moment aangebroken voor een politieke heroriëntatie.
Alleen onder de paraplu van een slagvaardige EU kunnen de Nederlandse belangen op mondiaal niveau adequaat behartigd worden. Het is dan wel noodzakelijk dat de Lidstaten de EU de hiervoor noodzakelijke bevoegdheden verstrekken.

Leiden, 24 februari 2020,

Rob Tjalkens

NASCHRIFT

Relevante ontwikkelingen in de periode 2020-2023

Bovenstaand stuk, met de titel 'Het Trans-Atlantische tijdperk is ter ziele', werd geschreven ten tijde van het bewind van Trump. Na drie jaar Biden rijst de vraag of diens beleid voor een dusdanige trendbreuk heeft gezorgd, dat de conclusies van dit stuk bijstelling behoeven. Voor de beantwoording van deze vraag is het van belang om enkele relevante geopolitieke ontwikkelingen te belichten.

De meest in het oog springende gebeurtenis hierbij is de Russische inval in Oekraïne. Op 24

 februari 2022 viel het Russische leger Oekraïne binnen, hiermee een oorlog startend die tot op de dag van vandaag voortduurt. Aanleiding voor Rusland om tot deze oorlog te besluiten was de wens van Oekraïne om aansluiting te zoeken bij de EU, waardoor zij niet langer deel zou uitmaken van de Russische invloedssfeer. En dit in een tijd waarin Poetin nu juist gestart was met de uitbreiding van die sfeer. In dit verband kan gedacht worden aan de bezetting van de Krim en de start van de proxyoorlog in de twee zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loegansk, beide in 2014. Diverse EU-Lidstaten, waaronder de baltische staten en Polen, zagen in de Russische agressie een bedreiging voor hun eigen veiligheid. Omdat zij lid waren van de NAVO, besloot deze organisatie tot aanscherping van de veiligheidsmaatregelen in de betreffende landen. Zo'n ferm optreden van de NAVO was lang niet voor mogelijk gehouden. Een aantal jaren eerder deed  Trump namelijk, als president van de VS, diverse uitspraken over de NAVO die deden vermoeden dat het voortbestaan van deze organisatie op losse schroeven stond. Dit bracht Macron tot de uitspraak dat de NAVO hersendood kon worden verklaard. De Russische inval in Oekraïne vormde een keerpunt in deze ontwikkeling en leidde zelfs tot een wederopstanding van de NAVO. Het aantal leden werd uitgebreid met Finland en mogelijk binnen afzienbare tijd ook met Zweden, terwijl veel Lidstaten van de EU besloten om hun financiële bijdrage aan de NAVO  substantieel te verhogen.

Tevens slaagden de Lidstaten van de EU erin de rijen te sluiten in hun streven om Oekraïne te steunen tegen de Russische agressor, tezamen met de VS. De rol van de VS bleek hierbij cruciaal, vanwege haar militaire middelen en haar sterke positie met betrekking tot militaire inlichtingen. Besloten werd om Oekraïne alle noodzakelijk geoordeelde militaire middelen te verstrekken, als gevolg waarvan het Westen, tenminste indirect, partij werd bij deze oorlog.

Een andere relevante geopolitieke ontwikkeling vloeide voort uit een machtswisseling in de VS, zij het dat het effect hiervan op het buitenlands beleid van de VS en dus ook op de relatie met Europa, geringer bleek dan werd verwacht.

Van 2016 tot 2020 was Donald Trump president van de VS. Diens houding ten opzichte van Europa was uitgesproken negatief, wat tot uitdrukking kwam is zijn handelspolitiek en met name ook in zijn opvattingen over de verantwoordelijkheid van de VS voor de veiligheid van Europa. Europa zou, naar Trump's oordeel, voor zijn eigen veiligheid niet aan het infuus van de VS moeten hangen.

Een standpunt waar ik niet alleen begrip voor heb, maar wat ik ook deel.

Trump vatte zijn opvattingen inzake het internationale (economische) beleid van de VS op kernachtige wijze samen met het weinig verhullende motto “America First'. Na de presidentsverkiezingen in november 2019 heeft Trump, op 6 januari 2020 en al tegenstribbelend, de macht moeten afstaan aan Joe Biden. Drie jaar na diens aantreden blijkt dat Biden het internationale beleid van Trump verregaand kopieert, door in toenemende mate nationale belangen prioriteit te geven boven internationale vrijhandel. Zijn motto luidt 'Buy America' en ook zijn Inflation Reduction Act van 2022 toont duidelijk aan dat de VS kiest voor een protectionistische koers.

Daarnaast is ook Biden, net als Trump, op ramkoers met China. De VS focust zich zo sterk op het inperken van de macht van China en op de geopolitieke situatie in Zuidoost Azië, dat zij niet veel ruimte ziet om aandacht te schenken aan andere conflictgebieden, met uitzondering dan van Oekraïne. Hiermee doet de VS de facto afstand van haar rol als mondiale politieagent/vredestichter.

Het lijkt een ondoordachte strategie van Biden, want met deze terugtrekking bood de VS aan China de kans om het aldus ontstane diplomatieke vacuüm op te vullen, een mogelijkheid die aan China wel besteed was. Je zou kunnen zeggen dat Biden China hiermee mondiaal op het diplomatieke paard heeft geholpen en dat lijkt haaks te staan op de intenties van de VS.

Het behoeft dus geen verbazing dat China op diverse plaatsen in de wereld zijn diensten aanbiedt als vredestichter bij internationale conflicten, hiermee in de voetsporen tredend van de VS. Zo werd op 6 april j.l. in Peking een overeenkomst getekend tussen Saudi-Arabië en Iran, gericht op het herstel van de betrekkingen tussen beide landen. Ook bracht Xi Jinping een driedaags bezoek aan Poetin (van 19-22 maart 2023), mede met het oog op de mogelijke voorbereiding van vredesbesprekingen c.q. een wapenstilstand inzake de oorlog met Oekraïne. De indruk rijst dat China's strategie erin resulteert dat Rusland in toenemende mate afhankelijk wordt van China, iets wat ook weer strekt tot een versterking van de positie van China op het internationale speelveld.

Een vergelijkbaar proces voltrekt zich aan de landen die onderdeel vormen van de Nieuwe Zijderoute. Zij worden van China afhankelijk gemaakt door middel van de financiële steun die zij van dit land ontvangen. Meerdere van die landen beschikken daarbij over grondstoffen die China goed van pas komen.

Voorts heeft China recentelijk aangeboden te bemiddelen in het conflict tussen Israël en de Palestijnen. Pikant detail bij deze kwestie is dat de VS in de afgelopen decennia een reeks van bemiddelingspogingen in het werk heeft gesteld die alle hebben gefaald (met als dieptepunt hun laatste poging, het Middle-East Peace Plan, van Jared Kushner en Donald Trump). Dit falen is toe te rekenen aan het feit dat de VS tot nu toe onverbloemd partij heeft gekozen voor Israël, ten detrimente van de belangen van de Palestijnen. Zie noot nr. 3 in het bovenstaande artikel, aangaande het corrumperen van senatoren door joodse lobbygroepen in de VS, w.o. AIPAC.

Behoeven de conclusies van het artikel 'Het Trans-Atlantische tijdperk is ter ziele', gezien in het licht van de ontwikkelingen in de periode 2020-2023, wellicht bijstelling?

Ik ben van oordeel dat dit niet het geval is. Allereerst stel ik vast dat de mondiale invloed van de VS tanende is, ondanks haar militaire suprematie. Deels vanwege de groeiende nationalistische oriëntatie, deels door de opkomst van China en deels ook door de eigen interne zwakte, als gevolg van de maatschappelijke en politieke polarisatie. Het land is tot op het bot verdeeld en mede hierdoor onderhevig aan een maatschappelijke, politieke en morele erosie. Dit heeft een verlammende invloed op de bestuurlijke vitaliteit van de VS, waardoor dit land verwordt tot een reus op lemen voeten. Natuurlijk wordt dit door de buitenwereld gesignaleerd, reden voor onder meer Brazilië, India, Saudi-Arabië en Zuid-Afrika om zich steeds onafhankelijker op te stellen ten opzichte van Amerika. (Zie noot 33)  

Ook de EU zal haar positie moeten aanpassen aan deze nieuwe situatie. Zij zal zelf haar beleid  moeten bepalen, daarbij natuurlijk wel rekening houdend met de belangen van haar bondgenoten. Deze afstemming zal moeten plaatsvinden op basis van gelijkwaardigheid, waarbij de VS dus een minder dominante rol zal vervullen dan tot nu toe het geval was. Rutte zal dan bijvoorbeeld niet meer bij Biden worden ontboden om te horen welke chips ASML wel en welke niet aan China mag leveren. Op economisch gebied is de EU al een mondiale speler, maar op militair terrein zal zij nog een been moeten bijtrekken. Zoveel heeft de oorlog in Oekraïne ons inmiddels wel geleerd. Voor de invulling van deze rol zal de EU een eigen veiligheidsbeleid moeten ontwikkelen, uit te voeren door een nieuw te vormen veiligheids/defensie-organisatie. Deze organisatie zal, namens de EU-Lidstaten, deel moeten uitmaken van de Noord-Atlantische Raad, het dagelijks bestuur van de NAVO. Aldus toegerust kan de EU op mondiaal niveau een volwaardige en dus zelfstandige positie innemen tussen enerzijds de VS en anderzijds China.

Gelet op de gespannen geopolitieke situatie in de wereld en in het bijzonder die in Europa, zal de EU voor de vorming van deze veiligheidsorganisatie niet veel tijd gegeven zijn. En wellicht nog wel minder dan nu gedacht, mochten de Republikeinen, al dan niet met Trump aan het roer, de komende presidentsverkiezingen in 2024 winnen.

Leiden, 27 april 2023,

Rob Tjalkens

Een ontboezeming tot slot.

Lang was ik van mening dat het beeld van legers die elkaar afmaken op het slagveld inmiddels een anachronisme was. Verdun leek me voltooid verleden tijd. Ik meende dan ook dat de tijd gekomen was om te stoppen met het verspillen van grenzeloos grote vermogens aan een dood en verderf zaaiende wapenindustrie. Dit kwaad leek niet langer noodzakelijk.

Niet omdat de mens op eens tot vrede zou zijn geneigd, maar omdat in de 21ste eeuw een cyberoorlog veel effectiever leek om andere landen op de knieën te dwingen dan een kostbare, gewelddadige, fysieke oorlog. Een aanzet in deze richting leek gegeven door Cambridge Analytica, met zijn interventies bij Brexit en de verkiezing van Trump, waarbij de indruk ontstond dat ook Rusland deze weg was ingeslagen.

Deze kosten besparende ontwikkeling kwam, meende ik, als geroepen omdat we in de huidige tijd alle zeilen moeten bijzetten en heel veel geld nodig hebben om de angstaanjagende, mondiale, consequenties van de aanstormende klimaatveranderingen binnen de perken te houden.

Ik heb me echter vergist. Ik maakte namelijk de fout om uit te gaan van de regels der logica, in plaats van te onderkennen dat het niet altijd de rede is die ten grondslag ligt aan het menselijk handelen, maar vaak juist de menselijke natuur. De geschiedenis leert ons, door de eeuwen heen, dat die natuur ook een gevoelloze wreedheid in zich heeft, die met name kan ontkiemen en tot wasdom kan komen in een situatie van ongebreidelde macht. Het is deze 'menselijke' eigenschap, die een werkelijke beschaving van 'de mens' tot een illusie maakt.

Steeds weer staan er mensen op die terug grijpen op de meest moorddadige praktijken, wanneer  het gaat om het verwerven, beschermen of vergroten van hun macht. Aan dit gegeven doen alle  wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen, zoals AI en ChatGPT, niets af.

Dit is de les die de Poetins van deze wereld ons steeds weer onder de neus wrijven.

Noten bij het artikel: Het Trans-Atlantische tijdperk is ter ziele, inclusief naschrift